Andrzej Miłosz

Ze starszym bratem Czesławem łączyły mnie zawsze, powszechne u nas na Kresach, silne więzi rodzinne, umacniane przez wspólne przywiązanie do – wyniesionych z domu rodziców i dziadków – tradycji, wywodzących się z dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie żyli zgodnie obok siebie ludzie różnych narodowości i wyznań.

Dobra pamięć o Miłoszach przetrwała tam od końca XIX wieku. Czesław był wzruszony, gdy – po prawie pół wieku nieobecności na Litwie – zobaczył w Wędziagole, na dobrze utrzymanych grobach Miłoszów, rosnące piękne kwiaty. Okazało się, że dbała o groby ludność miejscowa, zdziesiątkowana przez wojnę i wywózki na Sybir.

Nasz ojciec został jako inżynier od dróg i mostów zmobilizowany w 1914 roku do armii carskiej. Był oficerem saperów. Podczas rewolucji w 1917 roku, w Rżewie, zbuntowani żołnierze mordowali oficerów. Do ojca przyszła wtedy delegacja z czerwonymi opaskami, zapewniając że „naszemu kochanemu inżynierowi włos z głowy nie spadnie”. Czesław wtedy tam był. Miał 6 lat.

Najważniejszą postacią dla Czesława był nasz dziadek, ojciec matki, Zygmunt Kunat, który z rodzinnej Krasnogrudy na Suwalszczyźnie przeniósł się do Szetejń na Litwie, żeniąc się z Józefą Syruciówną, późniejszą naszą babką. To po dziadku Kunacie Czesław „odziedziczył” zainteresowanie przyrodą, roślinami, ptakami... Gdy parę lat temu, podczas wizyty w Białowieży, Czesław opowiedział jak w wieku 10 lat miał w naszym mieszkaniu w Wilnie dużego puchacza, jeden z dziennikarzy zapytał: „A czy pamięta pan nazwy łacińskie sów?”. Czesław wymienił je bezbłędnie.

Dziadka Kunata łączyły dobre stosunki sąsiedzkie nie tylko z drobną szlachtą zagrodową z pobliskiej Laudy, lecz także z chłopami Litwinami z położonych obok Szetejń wsi. Zapraszanych do stołu Litwinów babcia Lisia (Józefa) tolerowała, ale – o zgrozo dla niej – zapraszani tam też byli nieraz Żydzi, z którymi dziadek prowadził przyjazne, „filozoficzne” rozmowy. Do Litwinów i Żydów odnosiła się natomiast zawsze bardzo serdecznie ukochana przez Czesława babcia Stanisława Miłoszowa. Pochodziła ze spolszczonej inflanckiej rodziny hrabiowskiej, spokrewnionej z Emilią Plater.

Dwór Szetejnie utrzymywał przed I wojną światową szkołę, gdzie nasza matka uczyła chłopskie dzieci, oczywiście po polsku, ale dziadek, zwany przez sąsiadów ziemian „litwomanem”, opłacał też nauczyciela Litwina. Mały Czesław był świadkiem tamtych wydarzeń i sądzę, że wywarło to wpływ na jego przyszłe poglądy i twórczość.

Dziadek Kunat jest pochowany w Świętobrości. W tamtejszym kościele Czesław był ochrzczony. A na pogrzeb dziadka w 1935 roku przyszło 5000 ludzi!

Jeszcze parę słów o naszej matce. Kiedy w 1940 roku Litwę przyłączono do Związku Sowieckiego, rozpoczęto dzielenie ziemi dworskiej między służbę rolną. Przybyli z agitatorami enkawudyści chcieli aresztować mamę, ale w jej obronie stanęli wszyscy fornale, Polacy i Litwini. Mama zmarła w 1945 r. pod Gdańskiem, po repatriacji do Polski. Z pobudek samarytańsko-religijnych pielęgnowała opuszczoną przez wszystkich chorą staruszkę, Niemkę. Zaraziła się od niej tyfusem, a lekarstw wówczas nie było. Była bardzo pobożna. Mówiła nam, że to na pewno jej modlitwy do Matki Boskiej Ostrobramskiej uratowały życie ciężko choremu na dyfteryt małemu Czesławowi, a podczas wojny chroniły przed ciągle zagrażającą nam śmiercią.

Z Czesławem nieraz rozmawiamy o naszych korzeniach i rodzinnych, bardzo demokratycznych, tradycjach. Niewątpliwie ta przeszłość przyczyniła się do ukształtowania w nim pewnych cech, do których, przez wrodzoną skromność, nie zawsze się przyznaje. I np. mało kto wie, że w Yad Vashem w Jerozolimie rośnie drzewko Czesława Miłosza, „Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata”. To tytuł przyznawany tym, którzy z narażeniem życia ratowali Żydów z Holocaustu.